s'amigu de totu sos sardos chi cheren mezorare sa limba, iscriende su chi capitada e dende cunsizos bonos
1° parte
I
“ Ma ite naras? ” Promore mi siat!
Prima ancora de l’ider s’oju sou,
a l’ischis dae cando chi l’ischiat,
ch’in su mundu bi fit su mundu nou?
E dadu chi sa zente bi riiat;
pessade ite fateit! Leat un’ou
a ojos de chie no bi creiat,
l’alceit in altu: “ Mi, bos do su prou!”
Tand’in mesu de cuddos, tot’apitu
imbolat s’ou chena cumplimentos,
fateit – ciaf… e in banca resteit dritu.
Bidu cuss’ou dritu cue a seer,
puru si fin contra e iscuntentos;
eh… Sant’Umbrosu; comintzein a creer.
II
B’an comintzad’a creer, sissignora;
ma cando su guvernu at cumpresu
chi bi cherian soddos, es intesu
chi tal’inari lu chilchet in fora.
Sigomente in su tempus, cue in s’ora
regnaiat re ispagnolu portoghesu:
andeit in Portogallu e at pretesu
de poder faeddare quartu ‘e ora.
S’arrejonada li fateit generica,
nendeli: “Re, dia aere s’intentu;
chi si m’ajuat l’iscoberzo America”.
“ Eh ” neit su re, che omine ispertu:
“ Si, gia t’ajuo, però… unu momentu,
ma s’America b’est? Ses propriu Tzertu? ”
III
“ Ah ”, li fateit, “ Minde meravizat
chi unu re che isse bidat fallu.
Asi es comente e cando mi batizat
de une chi li cambiat ruju in giallu.
Nossignora maestà, isse s’abbizat,
si calecunu l’enit de avallu
chi custu mundu nostru s’assemizat,
coment’ischit, a unu Portugallu.
E bastat aer filu ‘e sinnu nou,
pro cumprender canta parte intagliat,
chi acatat tanta pulpa e tantu brou.
Ei su mundu it’est? Mantessi afare!
Andet inue cheret, no isbagliat;
ca acatat tanta terra e tantu mare.
IV
Lu persuadet s’arrejonamentu?
“Siguru”neit su re “Mi piaghet gai,
de l’infrommare chi cust’argumentu,
mi falet raju, no l’intendei mai”.
Però neit “Pro cantu a cumprimentu
de cust’impresa, idimus… casumai…
®"Ma ae passentzia, frimma unu momentu,
custas catzadas, ue leggeis degai?”
® Cumpanzos de tzilleri
Eo las isco pro bona memoria.
“ Prite b’isteis ?” E ite significa’?
L’isco ca l’appo leggid’in s’istoria.
“In s’istoria romana ?” Es naturale,
in s’istoria pius manna e pius magnifica,
chi diat esser su libbru universale.
V
Ateros libbros, no pro narrer male,
no cuntrasto, ten’esser de apentu,
ma in ultimu sono tales e cale:
legge, legge, ite legges, un’imbentu.
Invece chin s’istoria universale
no b’at de cumparare ater’eventu,
ca cue b’est s’iscritu naturale
de onzi zente e onzi movimentu.
Bide nois ? Como nois semus bufende:
no si bi pessat, semus in tzilleri;
e puru semus in s’istoria intrende!
E-i custu m’at sempre sodisfatu;
ca sias in cale istoria, feri-feri,
in cuss’istoria legges unu fatu.
VI
Duncas, pro fagher cultzu su discursu:
“ Va bè ” Li nei su re “ Promissa, pesso
de la mantenner ; ma” neit “ Ti cuffesso
chi eo no bi chelzo aer rimursu;
cantu a s’afare, fatat su sou cursu.
Ca si podia in su chi m’interesso,
fid gia farina totu su chi messo”.
Ma tando nei “A chie pedei sucursu?
Sezis su re o su particulare?”
“ Pro esser re so re, no b’at chistione,
ma a pischi poto fagher e iscontzare.
Cheret narrer chi atides sos registros
de sas ispesas chin sa relatzione
e bos fato imbicare sos ministros”.
VII
Ma sos ministros, sian de cale istadu,
son sempre istados tottu de una marca,
irre e orre, ti jughen in sa barca
e ti faghen cuntentu e coglionadu.
Asi si ch’acateit incastradu
de ponnere mente; però cussa carca
fatendeli batiju ‘e patriarca,
dae Erode a Pilatu enit mandadu.
E invece d’arrivare a detzisione:
“ Iscat ” li nein chena cumplimentos:
“Bisonzat fagher una cummissione,
isciarende-lis tue de cantu trata’ ”
Poi l’agnangheit : “ E si son cuntentos,
podes torrare, chi sa cosa es fata.”
VIII
“ E gia chi fatu es trinta”, neit “ piseddos,
it’apo a fagher? Fato trintatres”.
Andeit e b’acateit su chi non crees
de zente chi Deus salvet, fradigheddos.
Leadu fit che ossu tra cateddos,
e poi l’interroghein unu pro unu
fena chi ana nadu , sarv’onzunu:
“ Ma cust’at furriadu sos cherveddos!”
In su cunvincher, mancu l’intendian,
e pius si occhiat pro la fagher parrer,
chi pius cuddos la carralzaian.
Ma cue segundu me, in cuss’arcanu
de sa cungrega, mancu b’at de narrer;
chi de preider, suta b’est sa manu
IX
Ponideboll’in conca, su padratzu
est istadu sempr’isse, sempr’avessu.
Su padre restat sempre un’ominatzu
de patria nemigu e de progressu.
E in cussos tempos si unu poberatzu,
Deus nde salvet, fit bidu revessu;
che cane li ponian cadenatzu
e su chi fit sutzessu fit sutzessu.
Si poi imbentaias imbentzione,
ti daian pro fortza sa tortura
in tribunales de s’inquisitzione.
E una olta intro sarv’onzunu,
la podias pessare che sigura,
fagher sa fine de Giordanu Brunu.
X
Devatis si ponzeit in difidentzia,
e pianu neit: “ In cust’ighinadu
s’intendet gia fiagu de brujadu;
innoghe, atzu, che cheret prudentzia”.
Cando torreit dae (Sua Eccellentzia)
li pedeit: “Ma ite an cumbinadu?”
“Eh” neit: “S’affare es tropu intrigadu;
torra un’atera olta, ae passentzia”.
Tando pesseit osie est a giogare,
osi, cuddae mi coglionan prestu.
A l’ischis ite b’at: -lassamu istare-.
Fit pro l’ogare fune, ma indovina;
unu manzanu, mi, l’enzeit s’estru
de cherrer infrommare sa reina?
XI
Devatis, cando s’imbicheit inie,
a cara a issa, neit: “A mie paret
ch’est menzus chi sa cosa si nd’isciaret:
tropu puddos chi cantan no enit die”.
Bi ando, bi ripasso, poi torradu,
nei: “ Duncas, e bè, de cudd’afare?”
“Cale?” mi narat: “Cuddu viaggiu in mare?
Proet a torrare crasa o arigadu!”
“Ma creet chi son pagas sas intruglias
d’andalitorra? Tando, ite jogamus?”
Naro: “Sagra Maestà, faghimus bruglias?
Duncas, lu niat puru a su maridu,
chi si cheret chi parta, cumbinamus,
ca si nono, pregunto ateru lidu”.
XII
Ca tra ministros, res e gesuittas
chin sos sabientes, invanu t’afannas.
Asi torret pabiru chin iscritas,
ca ponzo in saccu”. “ Ei sas dimandas?”
li neit: “ De ite pedin? “ Tres barchittas”.
“ E casumai, cantu cheren mannas?”
“ Mah” neit - Che bosincas iscafitas
chi atin pedde, cobeltas a cannas”.-
“ Andad bene” li neit: “Siat cuntzessu”.
A lu cumprendes si? L’enzeit giusta,
chi de las aer in die fateit bessu.
Lassat palatu ei su passu apreta’;
leat sa frota, isolvet fune ifusta
e fuet in altu mare che saeta.
XIII
Passat die… duas… tres, passat sa chida,
passat su mese, gia chi fini a modde…
Istiriolende su tuju che grodde,
cun bramas de America, a emida.
Pro peus s’agnanghet s’abba pioida
lampos e tronos che cando s’impodde’
su malu estru chi ti segat fodde.
E poi? Poi de una die palturida
dae tempesta, isciarit torra logu,
e s’aria calda paret furru inchesu,
chi si respiras, respiras su fogu.
Asi torran a foga manifesta;
velas a bentu! Passat die e mesu,
e dealla un’atera tempesta.
XIV
Intender b’at dae cussos chi apienu
vivein sos temporales! Son momentos,
caru meu, de cantu son violentos,
restas a bucca abbelta, chena alenu.
Ca cue, cando mare chena frenu,
oltuladu in bataglias dae sos bentos,
aldet Deu, si afiet sos bastimentos
che melaranu creban a pienu.
Su mare, ischide, no es disaogu
e agnango chi no b’at de bi dudare;
ma s’abba es peus, peus de su fogu.
Ca in fogu, ammitimus, ti ch’iscudas
chin pompas, gia resessis de istudare;
ma s’abba, nara: “Chin d’ite l’istudas?”
XV
Epuru, mare meu, cantu ses bellu
cando a tinta celeste o biaita,
colcadu miro e mi faghes cabita,
abbelzendemi coro che isportellu.
Ite deliscia, intender de gravellu,
nuscu salidu chi s’unda t’achita’
e Ponentinu, una modde tita
chi sutzas costoendedi a s’apellu!
E ancora, cue in biaita festa,
naro ( ite naras; chie lu poded narrer
chi suta, torra bi ciochit tempesta?)
Asie une, fintzas chi at cumpresa,
ite ti crees, chi l’enzat a parrer,
cumprender ue arrivit sa grandesa?
XVI
Ca cue no b’ada d’esser sabiente;
no b’at proe pro conca o retentiva.
S’in mare as lasca s’immaginativa;
onzi olta lu ides diferente.
Ca dees cussiderare chin sa mente,
totu cussu chi miras dae sa riva,
atesu, finas chi s’oju t’arriva’,
ti paret chissà ite e d’es niente.
Tucare podes cue cantu ti pare’:
pius tucas, pius acatas s’infinidu:
pius giras, pius che rues in altu mare.
A mizas, sighis andare chi ando…
Ma ue su chelu ti paret finidu,
arrivis cue… e bè? Comintzat tando.
XVII
Figuradi persones imbarcadas;
figuradi s’umore chi s’acolla’;
(ainnanti sempre!) Solu tribuladas.
E s’Amerca? si… chilcadebolla!
Poi, cubas de abba illichidadas
e provistas; s’ischiat, iscatat molla,
chi pius andan, pius son miminadas.
Asi, tra issos: « Custe nos iscolla’».
E dai-dai, cumprendes; onzi olta
si pedian trappare: “Inue ch’essimus?”
Ma custu macu, cando cadraolta’? ”
E ingulle-ingulle, sa die es bennida,
chi neini: “ma insomma, ite faghimus?”
E andados sono a fagher ripetida.
XVIII
“E” li fatein: “ Pro ch’addolorados
a rimarcare umpare sos ispantos;
iscat chi pius o mancu, a totucantos,
custa catzada, pagu nos piaghet.
Asi, iscat puru, pro ch’ischirriados;
no semus, tzeltu anghelos ne santos,
ca onzi die chi passat, son iscantos
dae padedda in braja illichidados.
Su ( dai ) e ( anda ) es giustu chi s’insedde;
ma innoghe no b’intran sagramentos;
ca caru isse, si tratat de pedde!
Isperamus chi siat persuasu como;
“Si no” nein: “No fatat cumplimentos,
isse andet puru, nois, torramu a domo!”
XIX
Isse, tando: “Si azis s’intentzione,
podiazis evitare su viaggiu
e pensare-bi tando a cust’ingaggiu
e no como chin cust’aggitatzione.
Ite, no s’ischit chi cando s’espone’
s’atzetat vantaggiu e isvantaggiu;
assumancu es bai su ch’at coraggiu”.
E bi lis rimarcheit chin rejone.
Prite, piseddos, cand’unu si antat,
e ch’est omin’è atza at patuidu,
sa paraula dada est sa chi cantat.
E siat istrada longa, bruta o bella;
perdeus, mancu si finit bochidu,
deet girare a promissa, sa tabella.
XX
D’atera palte son malefadados
chi an bisonzu de sentidu umanu:
solos in mare gai abbandonados…
Fatzile paret narrer (calma…pianu!)
Cumprendo, tue mi naras, son andados,
duncas a nudda selvit su bacanu;
ma a l’ischis a ue fin arrivados?
Ite faghian? Innoghe es s’arcanu!
E onzi die, che noa die chi essit:
oje fit mala? Isperaias su posca.
S’incras t’ischidas, ma peus resessit.
E chena ischire a ue andare,
mancu a sos canes Deus nde connosca’!
Cue de seguru fit tristu a b’istare.
XXI
E deo in sa paga mia ignorantzia
mi bi esto a fagher su caminu
finas in altu mare, cue vicinu
tochende cuss’istratzu de distantzia.
Poi ider sa morte in lontanantzia;
cherrer viver e intender a fuinu,
in orijas, sa oghe ‘e su destinu
cando gridat lassade onz’isperantzia.
Ma pessa cantu devet aer sufertu
s’omine in pessamentos; bos pessades?
De narrer, b’est sa terra, nde so tzeltu
e poi in puntu d’esser arrivadu,
e pius siguru chi sian veridades,
de dever narrer si mi so imbagliadu.
XXII
Ma isse, pro cant’est ischiat pesu
de frases chi cumbinchen sa persone,
nendelis: “si tratamus chin rejone
benide ch’ispacamus male in mesu.
Es beru chi su tribulu est inchesu;
pro cussu, a isolver chistione
no b’at che pari acordu chi si pone’
e gia paret chi giustu bos siat resu.
Pro duas dies ancora cabulamus,
e poi si propiu nudda enit in bia,
si cadraoltat totu e no nd’andamus.
Bos istat bene?” Cussos bi pessein;
e isse: “ Bah… duas dies ebbia…”
e cuddos: “Beh… andamu.” e prosighein.
XXIII
Abà però chi la pesseit de bultzu!
Prite s’aiat fatu isperimentos,
e dae comente giraian sos bentos
cumprendeit chi sa terra fit acultzu.
De onzi duda, oramai iscultzu,
pesseit, tant’alet fagher-los cuntentos,
pro chi si tratat solu de momentos.
Devatis, su manzanu ancora cultzu:
Terra! Terra pro Deus! E totu umpare!
riian, pianghian e brincaiana…
Terra! Terra pro Deus! Totu a remare!
In s’ora, a sos perigulos passados
chie bi pessat pius? S’abbratzaiana,
si asaian… si-si, fin arrivados!
XXIV
® Grascias a Deus, semus arrivados.
Menè! Prite no atis a bufare?
Nara, cantu bi nd’at isboidados?
Sete… e tres? Son deghe; e sa comare?
Bufade, tia Marì, gia es de privados;
intrat e bessit. “ Tando es d’ajulare?...”
Duncasa, nara, ue fimus restados?
“Ite nades, torramus assazare?”
No, non comintzes torra; tanca sacu!
Crasa! ®“Ma cale, dael’istasera!”
A balla chi ti ocan, ite macu!
® “E gia, s’esseres avocadu apienu,
a l’ischis cantos si faghian galera;
duncas, move e faghe essire alenu!”
® cumpanzos de tzilleri
XXV
“Beh, comente fineit?”Fineit benone.
Fineit chi cando totu fit finidu,
si frommeit comente unu paltidu
chi li comintzaiat s’opositzione.
Li naraian: “Si, azis rejone,
no b’at de narrer, sezis istruidu,
e d’est America si, no b’at chistione,
ma si esseret un’ateru lidu?”
Tando los ponet a palas a muru:
nendelis: “A, es gai, nde dubitades?
Mi dispiaghet, ma eo so siguru.
Cheret narrer chi poi si no creides;
cras manzanu, a su primu ch’imbicades,
pedidebilu ois e l’intendides.
XXVI
Puntuales, cuddos, a sa manzanada,
isetende chi lughe, buju frese’;
s’avian in barca, ma a s’atracada,
no ischian comente ponner pese.
Apenas falan si lis est parada
una foresta a fronte, chi no creese;
ue a malapena fata intrada
biden che cando d’ojos nd’apan sese.
Bastet a narrer ch'in cussa foresta,
su trutzitu minore 'e sa tzicoria,
pius altu de s’omine s’assesta’.
Cussos gia s’ischit, son barbaros logos:
e tue invece ‘e rier, lea s’istoria,
poi mi naras de alvores sos giogos.
XXVII
Ca cue, amigu, siat caldu o elu;
cussos, dae sos seculos passados,
dae cando Deus los at piantados
son restados asie, cust’es vangelu.
E tucas sempre in mesu su velu
de ratos longos e allorigados,
e ramos altos chi son arrivados
chin sas puntas, peldeu, ch’isfundan chelu.
E s’erva? Intritzida asie tale,
chi si une bi cheret cabulare,
bisonzat chi la seghet a bistrale.
Ma poi, segas? Segas un’acorru
e d’est foltzadu su passu frimmare,
c’avantzas unu e faghes chentu a torru.
XXVIII
A las narrer no selvin totugantas!
Ma de su buscu, sa mineta vera
es chi tue in mesu sas piantas,
a donzi passu acatas una fera.
E cue, cumprendes, bi nd’at maigantas
che cando sian intro una tanchera;
b’at puru elefantes pro agnantas,
chei cudda chi a Minerva,1 dat gropera.
1(Monumentu in Roma pro Minerva, chi ad pro base un’elefante)
E si b’intrat, chi praticu no este,
cando mancu ti enit a chelveddos,
bi podes imbicare omin’areste.
E cussu es peus meda ‘e sos leones;
e cussu ti si leat a biculeddos
e t’ingullet chin totu sos caltzones.
XXIX
®“E poi a cussos?” Li sutzedeit custa:
mentres fin tra laneddas e cadone,
altos, chi pro intrare in sa edusta
fin seghende sas cambas a serrone,
biden custu curiosu chi si gusta’
de sos colores, cale unu paone
estidu mesu nudu, chi s’aggiusta’
cogorosta de pumas a muntone.
Si frimmein, e a s’atza mudend’este:
“Omine” nein “chin chie faeddamus?”
“ Chie creides chi sia? S’omin’areste!
E bois, innoghe suta chie bos mandat?”
Li rispondein : “Poi gia bos lu namus
cando idimus su re chi bos cumandat.”
XXX
Cusse tando, nustrendesi umìle,
los ciughet dae su re chi fit sultanu,
estidu totu ‘e oro e su tedile
tot’impumadu pariat mussulmanu.
Tando sos nostros, mujende s’atile
nein : “Gia ischit, ch’enimus dae lontanu;
pro cussu cheriamus, s’est deghile,
pedire s’este o no americanu? ”
“Ite mi nades?” neit: “De ue semus?
Semus de innoghe! Ma de custos lidos,
su nom’insoro” neit: “Nois no l’ischemus”.
Ma abbaida tue comente andaian!
Bastat a narrer chi bi fin naschidos
e americanos fin ma no l’ischian.
® amigos de tzilleri
XXXI
E tando, totu, gia bos figurades!
Bidendolos asie chena maliscia;
-semus amigos-, nein , istriscia-istriscia…
-Viva sa libertade, semus frades.
Sos de sas naes, gia bos-lu pessades
ite fatein, intesa sa notiscia;
cumprenden chi sa cosa es piscia-piscia
e aprodan totu lestros che anades.
Cuddos lis tzocaiana sas manos:
e cumpresu chi raru cumprendian
lis ponian montijos pro pianos.
E idende cuddos chi totu ingullian
e oldian sintzeros e chin fide,
podes cumprender si su chi faghian!
XXXII
Lo trataian totu che piseddos;
bastaiana cantos de ispijitos,
una junt’e minudos, duos cioghitos,
un’iscatuledda ‘e zolfaneddos…
Nende: “Ite curiosos, omineddos!
Voler contracambiar custos bellitos?”
E totucantos cuddos mischineddos,
giamban chin orarias e ispillitos.
Figuradi! Lan fatta sa innenna;
prenan pischeddos d’oro asi altos
chi los an trajinados chin sa renna.
®No fatas rier! Comente l’otenian?
Tue chi naras; ischi, in cussos saltos
su inari propiu no calculaian.
R=amigos de tzilleri
XXXIII
Prite s’omine areste, bellu meu,
no at dinari e no bi faghet casu,
ca cue, cummerciare no est anneu.
Cumprendes si? Faghedi persuasu:
(So areste e chelzo bascu chin trunneu;
tue sa este mia de calacasu:
eo custa, tue cuddu, es giust’impreu,
baratamu sa robba e dami un’asu.)
Asie pro sos pinzos delicados,
mantessi pro sa robba signorile;
ma pro soddu no sono interessados.
Invece nois in sotziu modernu,
sende ratza de zente pius tzivile,
los amus, ma los furat su guvernu.
XXXIV
Ca cue no b’at tassas, e pessones
oldin sighende istintu naturale:
cue no b’acatas medas distintziones;
onzi selvaggiu est omine uguale.
Ite naras? Ca no ad istrutziones?
Intantu, onz’unu at coro e d’es reale;
e si lis usas sas atentziones,
no b’at arriscu chi ti fatat male.
Cheret narrer, chi fata connoschentzia,
cussos t’abbratzan e ti dan ampara;
tzeltu no lis dees fagher prepotentzia.
Si cusse t’enit chin modos benignos,
tue invece, li das calches in cara;
s’ischit; chi a bistraladas dat carignos.
XXXV
E no taldeit a benner sa die
chi custos, in pinnetas lean calores;
e cuddos, sende chi fin catziadores,
benin chi unu che l’an tentu inie.
Tando, cumprendes, s’isfritein che nie,
mudendesi in atzufos sos onores;
custos chi sighin umilios mazores
e cuddos, s’ischit, la cantein bosie:
“Lassade in pasu, mi!… onzi selvaggia!
Si no, - nein – mannaggia sa miseria;
prim’o poi ch’at samben in s’ispiaggia!”
Ma custos, arruddidos bi sighian,
tantu chi diventeit sa cosa seria;
proite cussas… cussas b’istaian.